Richard Wagner
Nie można mówić o sztuce nowoczesnej w XIX wieku, nie wymieniając nazwiska Richarda Wagnera. Jego opery, a może nawet bardziej to co mówił i pisał o swojej sztuce, wytyczyło kierunek przyszłych poszukiwań artystycznych nie tylko w sferze muzyki. Karierę zrobiło jego określenie Gesamtkunstwerk. Oznaczało ono dzieło zupełne, całkowite, lub, jak chętnie to określano w XIX wieku, „totalne”. Na czym miała polegać jego zupełność? Chodziło o taką kreację artystyczną, w której różne sztuki byłyby zaprzęgnięte dla wyrażenia jednej artystycznej idei. Dla Wagnera takimi dziełami były opery.
Dzieje odbioru jego twórczości we Francji obfitują w dramatyczne momenty. Wagner pierwszy raz znalazł sie we Francji w latach 1840-1841. Napisał wówczas dwie opery: Rienzi i Holender tułacz. Do Paryża powrócił w 1859 roku, aby nadzorować wystawienie Tannhäusera. Produkcję opery wspierał osobiście Napoleon III. Premiera skończyła się jednak skandalem, opera została wygwizdana, dzięki umiejętnie przygotowanej akcji arystokratycznego Jockey Clubu a Wagner niezwłocznie opuścił Francję. Pozostawił jednak kilku żarliwych entuzjastów swojej sztuki, którzy z zapałem propagowali we Francji jego idee. Należał do nich między innymi Charles Baudelaire, poeta, którego artykuły krytyczne poświęcone sztuce miały istotny wpływ na pokolenia przyszłych artystów. Wagner uważany początkowo za „realistę” i zwolennika rewolucji, pod koniec życia zwrócił się ku mistyce. Jego sztuka wymykała się jednak długo jednoznacznym kwalifikacjom, znajdując zwolenników wśród przedstawicieli różnych obozów politycznych i artystycznych.
Jacques-Émile Blanche, Teodor de Wyzewa, 1889
W roku 1885 francuscy wielbiciele Wagnera zgromadzeni na festiwalu w Bayreuth postanowili założyć pismo „Revue Wagnerienne”, które miało popularyzować i wyjaśniać myśl ich mistrza. Do ich grona wkrótce dołączył młody krytyk polskiego pochodzenia Teodor Wyżewski, znany bardziej pod pseudonimem Teodor de Wyzewa. Tuż po swoim przybyciu do Paryża znalazł się w kręgu artystów i poetów spotykających się w każdy wtorek u poety Stephane'a Mallarmé. Wyzewa zabłysnął w tym towarzystwie interpretacją trudnych do zrozumienia wierszy Mallarmégo. Oczarowywał swoich współczesnych erudycją, filozficznymi lekturami i znajomością języków obcych ale jednocześnie zdobywał sobie wrogów. Na łamach „Revue Wagnerienne” opublikował cykl trzech artykułów, które miały być poświęcone sztuce wagneriańskiej czyli twórcom, którzy czerpali inspirację z myśli Wagnera. W rzeczywistości stały się one manifestem nowej sztuki, dla której podstawą będzie wewnętrzne przeżycie, głębokie uczucie, emocja, powstająca w duszy dzięki jedynym i niepowtarzalnym wrażeniom, jakich doświadczać mogą jedynie ludzie wyjątkowi, jakimi są prawdziwi poeci i artyści - najwyżsi magowie sztuki. Magowie, bowiem sztuka prawdziwa jest dostępna tylko tym nielicznym, którzy posiedli także moc przekazywania własnych niezwykłych uczuć tej wąskiej grupie pokrewnych im dusz, w których ich wrażenia mogą zostać odtworzone właśnie za pośrednictwem dzieł sztuki. Tak więc, zdaniem Wyzewy, nie jest istotne, czy uczucia te są wyrażane za pośrednictwem muzyki, jak w przypadku Wagnera, ale także Beethovena, Mozarta i kilku innych, którzy zasłużyli na wymienienie w ich gronie, czy malarstwa lub literatury. Liczą się naprawdę tylko uczucia. Sztuka wagnieriańska to zatem nie sztuka oparta na formach i wątkach dzieł Wagnera, ale każda sztuka, która jest wyrazem głębokiego uczucia. Wyzewa mówił, że sztuka wagneriańska jest par excellence symfoniczna to znaczy tworzy harmonię różnych środków wyrazu, zjednoczonych we wspólnym dążeniu do artystycznego celu. W szkicu o literaturze wagneriańskiej pisał, że Wagner jego zdaniem „dostrzegł, że malarze, pisarze i muzycy z równą szlachetnością, lecz na różne sposoby dążą do wspólnego celu. Dzięki temu Sztuka nie zamyka się już w malarstwie, literaturze ani muzyce, lecz istnieje w związku tych gatunków i życiu totalnym, które z niego się rodzi”.
Wkrótce na tych podstawach zostanie zbudowana teoria francuskiego symbolizmu. Wyzewa dawał w swych tekstach wyraz przekonaniom środowiska skupionego wokół Stephane'a Mallarmé, hołdującego wizji najwyższej sztuki o elitarnym charakterze, niedostępnej, pomimo wszelkich wysiłków jej popularyzacji, dla rzesz profanów. Wyzewa formułował to przekonanie w dosadny sposób, uważał że prawdziwa sztuka jest domeną arystokracji i nieuchronnie musi zostać zniszczona przez zdobywającą coraz większe znaczenie w Europie demokrację. Demokracja, jako ustrój preferujący jego zdaniem to co przeciętne i pozbawione smaku, musi doporowadzić do upadku prawdziwej sztuki.
Wyzewa nie próbował udowodnić, że sztuka wagneriańska jest zjawiskiem obcym sztuce współczesnej. Wręcz przeciwnie, starał się wykazać powinowactwo wybitnych dzieł nowoczesnych mistrzów z dziełem Wagnera. Dlatego w ramach sztuki wagneriańskiej znalazło się także miejsce dla impresjonizmu. Choć impresjonizm nie był, jego zdaniem, sztuką sięgająca głębi wewnętrznej wizji, niemniej widział w nim uczciwy zapis indywidualnych wrażeń, jakie pozostawiają w duszy artysty efekty świateł i barw otaczającego świata. Najważniejsze było to, że była to sztuka odrzucająca sztampę i fałsz zakłamanej sztuki akademickiej, z definicji zabójczej dla wszelkich autentycznych uczuć.
Puvis de Chavannes, Biedny rybak, 1882
Artykuł poświęcony malarstwu wagneriańskiemu powstał z okazji Salonu, który odbył się w Paryżu w 1886 roku. Jednym z niewielu wystawianych wówczas dzieł, które zasłużyły na pozytywny osąd krytyka był obraz Puvis de Chavannesa Biedny rybak, ten sam, którego szkicową kopię namalował Seurat w 1882 roku. Był on zdaniem Wyzewy doskonałym przykładem „malarstwa emocjonalnego”. Choć w Salonie nie prezentowano dzieł impresjonistów, Wyzewa złożył hołd ich twórczości stwierdzając, że to właśnie Édouard Manet, Paul Cézanne, Claude Monet i Edgar Degas tworzą wielkość sztuki francuskiej. Obok nich zostali wymienieni także malarze reprezentujący już nowy nurt rodzącego się symbolizmu: Gustave Moreau, Odilon Redon i Félicien Rops.
George Seurat - Zanim powstał pierwszy obraz (1)
Georges Seurat - Dzieciństwo i szkoła (2)
Georges Seurat - Aman-Jean o Seuracie (3)
Georges Seurat - Debiut na Salonie (4)
Georges Seurat - Puvis de Chavannes (5)
Georges Seurat - Akademicy i impresjoniści (6)
Georges Seurat - Lektury z czasu służby wojskowej (7)
Georges Seurat - Delacroix (8)
Georges Seurat - Ludzie przy pracy (9)
Georges Seurat - Rysunki (10)
Georges Seurat - Debiut na Salonie (11)
Georges Seurat - Kąpiel w Asnières (12)
Georges Seurat - Szkice do „Kąpieli w Asnières” (13)
Georges Seurat - „Kąpiel w Asnières” i jeszcze więcej szkiców (14)
Georges Seurat - I jeszcze więcej rysunków (15)
Georges Seurat - Ile można szkicować? (16)
Georges Seurat – I w końcu na Salonie (17)
Georges Seaurat - Studia do Grande Jatte (19)
Georges Seurat – Dziewczynka w białej sukience i inne postaci (20)
Georges Seurat - Fénéon po swojemu objaśnia Seurata (21)
Georges Seurat – jeszcze raz Rood, Seurat i Fénéon (22)
Georges Seurat - Paryscy wagnerianie (23)